Ortopedia to dział medycyny klinicznej i nauka zajmująca się rozpoznawaniem i leczeniem wad rozwojowych oraz nabytych zniekształceń i zaburzeń czynności narządu ruchu. Obejmuje ona cały okres życia ludzkiego. Ortopedia ma ścisły związek z m.in. biomechaniką, chemią, mechaniką.

W zakres działania ortopedii wchodzą wady wrodzone i rozwojowe powstające w życiu płodowym, po urodzeniu, w okresie wzrostu, rozwoju i starzenia się człowieka. Zapalenia swoiste i nieswoiste oraz odczynowe narządu ruchu, zniekształcenia i dysfunkcje po porażeniach wiotkich i spastycznych. Następstwa urazów narządu ruchu, a także choroby nowotworowe narządu ruchu oraz następstwa zaburzeń hormonalnych, odżywczych i chorób układowych w narządzie ruchu. Zrozumienie ortopedii zależy od opanowania zagadnień związanych z anatomią i patofizjologią narządu ruchu, prawidłowych i nieprawidłowych zjawisk biomechanicznych zachodzących w narządzie ruchu, zagadnień kompensacji (wyrównania) kalectwa i utraconych czynności. Wiedza w zakresie etiologii objawów, a także leczenia chorób narządu ruchu pozwala na rozwój zasad profilaktyki w ortopedii. Rozpoznawanie wad i chorób ortopedycznych opiera się na badaniu klinicznym przy współudziale badań radiologicznych, scyntygrafii, jądrowego rezonansu magnetycznego, elektrodiagnostyki oraz  badań histologicznych i biochemicznych.

Znajomość anatomii narządu ruchu ma podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu i leczeniu chorób ortopedycznych. W leczeniu, ortopedia ma ścisły związek z rehabilitacją i bioinżynierią. Leczenie obejmuje stosowanie nowoczesnych unieruchomień kości oraz stawów gipsowych i z tworzyw sztucznych, stosowanie aparatów ortopedycznych (ortez), a także zabiegów operacyjnych rekonstrukcyjnych wykonywanych na mięśniach, więzadłach, stawach i kościach. W leczeniu operacyjnym wykorzystuje się rozmaitego typu stabilizatory implantowane wewnętrznie i zewnętrznie, a także protezy stawów, czasami z zastąpieniem fragmentu kości (np. w onkologii ortopedycznej). Leczenie uzupełniającym jest farmakoterapia oraz zabiegi fizykoterapeutyczne i kinezyterapeutyczne, a więc rehabilitacja.

Rozwój ortopedii sięga okresu starożytności. W starożytnej Grecji akcentem ortopedycznym są opisy anatomii układu kostnego, stawowego i więzadłowo-mięśniowego ( Hegetor). Ojciec medycyny Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e) zajmuje się także leczeniem urazów kości i stawów. W starożytnym Rzymie -Grek Galen (129-199 p.n.e) zajmuje się "medycyną sportową" opisując urazy i leczenie narządu ruchu u gladiatorów. W Świecie Arabskim Grek Paul of Aegina (625-690) opisuje leczenie złamań i zwichnięć. Pers Abu Mansur Muwaffak opisuje leczenie złamań unieruchomieniem plastrowym. Do Europy osiągnięcia ortopedii zawędrowały w wieku XII poprzez Grecję z krajów arabskich.

Przełomem wiedzy w chirurgii urazowej i ortopedycznej było opublikowanie przez Ambrożego Pare (1510-1590) ojca chirurgii francuskiej dzieła "Dix Livres de la Chirurgie" omawiającego anatomię i fizjologię narządu ruchu oraz zasady leczenia chirurgicznego w tym głównie amputacji. Za ojca współcześnie rozumianej ortopedii uważa się jednak francuskiego profesora Nicholasa Andry (1658-1759), który w 1741 roku opublikował książkę "Ortopedia" omawiającą patologię i sposoby leczenia deformacji kostnej dzieci. W okresie tym uznawany za ojca angielskiej medycyny Thomas Sydneham (1624 -1689) opisuje objawy leczenie choroby reumatyczne i zmiany zachodzące w stawach. Angielski cyrulik-chirurg Percivall Pott (1714-1788) w roku 1756 opisuje leczenie złamania dolnej 1/3 piszczeli zwanej później "złamaniem Potta". Ponadto rozpoznaje i leczy ropień gruźliczy kręgosłupa powikłany złamaniem i paraplegią ("paraplegia gruźlicza Potta"). Włoch z Mediolanu Giovanni Battista Monteggia (1762-1815) opisuje w 1814r. leczenie złamania przedramienia. Typ złamania do dziś nosi nazwę "złamania Monteggia". Inny typ złamania przedramienia opisuje także w 1814 chirurg z Dublina Abraham Colles (1173-1843). Przykurcz rozcięgna dłoniowego i jego charakterystyczny obraz kliniczny podaje Baron Guillaume Dupuytren (1777-1835) tzw. przykurcz Dupuytrena. Nowe zasady amputacji kończyn dolnych wprowadza w 1842 r. Anglik z Edynburga James Syme (1799-1870). Opis objawów i leczenie ropnia w piszczeli opisuje w 1832r. Sir Benjamin Brodie (1786-1862). William John Little (1810-1894) opisuje w roku 1862 sposoby leczenia ortopedycznego dzieci i młodzieży w porażeniach spastycznych choroba Little`a.

Do XX wieku zasłużonymi w ortopedii i traumatologii było jeszcze wielu a wśród nich: Joseph Lister (1827-1912), Jean-Martin Charcot (1825-1893), Theodor Kocher (1841-1917), Sir James Paget (1814-1899), Sir William Macewen (1848-1924) który był twórcą osteotomii, Richard von Volkmann (1830-1889) pierwszy opis patologii przykurczu i porażenia niedokrwiennego mięśni, Hugh Thomas (1834-1891), Sir William Arbuthnot Lane (1856-1938), Friedrich Trendelenburg (1844-1924), Louis Xavier Edouard Leopold Ollier (1830-1900) (pionier przeszczepów kostnych, pierwszy opis dyschodroplazji). Na rozwój ortopedii olbrzymi wpływ wywarł Wilhelm Conrad Rontgen (1845-1923), odkrywca promieni X i tym samym diagnostyki radiologicznej kości i stawów. Rozwój radiologii rozpoczął nową erę rozpoznawania chorób kości i usprawniania w rehabilitacji. George Clemens Perthes rozpoznaje dzięki promieniom X i opisuje w 1914 jałową martwicę głowy kości udowej (dziś nazwaną chorobą Pertesa).

Na ortopedię XX w. szczególny wpływ wywarli: Robert Osgood (1873-1956) oraz Jacques Calve (1975-1954), Arthur T. Legg (1874-1939) (choroba Calve-Legg-Perthes), Russel A. Hibbs (1869-1932) który to opisuje sposób usztywnienia kręgosłupa i leczenia operacyjnego skolioz, Sir Robert Jones (1855-1933), który w 1896 opisuje pierwszy raport o zastosowaniu promieni X, następnie wydaje książkę "Urazy stawów" (1915), a następnie "Chirurgię ortopedyczną" -pierwszy nowoczesny podręcznik omawiający diagnostykę i leczenie urazów układu kostnego. W roku 1927 Rosjanin M. J. Arinkin dokonuje punkcji mostka dla badań szpiku kostnego i zapoczątkowuje badania histopatologiczne chorób nowotworowych układu kostnego. Thomas Porter McMurray (1888-1949) wprowadza osteotomię kości udowej, a ponadto rozwija diagnostykę stawu kolanowego zaś Ricardo Galeazzi (1866-1952) rozwija leczenie skolioz oraz wrodzonego zwichnięcia stawu biodrowego u dzieci i opisuje charakterystyczny typ złamania przedramienia w 1934 r nazwanego później złamaniem Galeazzi'ego.

Odkrycie przez Sir Alexander Flemming penicyliny daje w ortopedii nowy wymiar leczenia infekcji układu kostno-stawowego. Do wielkich ortopedów, którzy wpłynęli na jej rozwój po II Wojnie Światowej należy zaliczyć takich lekarzy jak Willis Campbella (1880-1941) zajmującego się przeszczepami kostnymi, leczeniem zmian zwyrodnieniowych stawów, autora fundamentalnych prac z zakresu ortopedii omawiających sposoby i techniki operacyjne oraz Sir Reginald Watson-Jones (1902-1972) autora podstawowej w chirurgii urazowej książki "Fractures and Joint Injuries" (1940), która wyznacza standardy leczenia aktualne po dzień dzisiejszy. W roku 1950 Sir John Charnley (1911-1982) wydaje książkę o leczeniu nieoperacyjnym złamań "The Closed Treatment of Common Fractures". Wprowadza tam aktualny typ do dziś protezy stawu biodrowego, wykorzystywanego w leczeniu zmian zwyrodnieniowych biodra. Charnley wprowadza protezy biodra z użyciem teflonu. Daje to początki dla dalszego rozwoju jednego z najbardziej rozwijającego działu ortopedii - endoprotezoplastyki a także rehabilitacji Pacjentów.

W Polsce pierwsze oddziały ortopedyczne powstały w latach międzywojennych w Poznaniu, Lwowie, Warszawie i Krakowie. Pierwszą katedrę ortopedii otworzył lekarz Ireneusz Wierzejewski (uznawany za ojca polskiej ortopedii) w 1923 r. w Poznaniu. W roku 1928 powstało Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne, które działa z przerwą wojenną do dzisiaj. Do rozwoju ortopedii w tym okresie przyczynili się doc. J. Zaremba, doc. W. Łapiński, Prof. A. Gruca.

Po II Wojnie Światowej oddziału ortopedyczne powstawały na bazie oddziałów urazowych. W Poznaniu reaktywowano od razu Klinikę ortopedii, którą kierował przez wiele lat wybitny lekarz Prof. Wiktor Dega, który był także twórcą rehabilitacji w naszym kraju. W 1948 r. powołano Klinikę Ortopedii w Warszawie na bazie Instytutu Urazowego. Kierownikiem Kliniki zostaje Prof. Adam Gruca. W 1952 roku Prof. Marian Garlicki organizuje Klinikę Ortopedii w Bytomiu. Kolejno otwierane są inne kliniki, w Gdańsku, w 1957 w Lublinie (Prof. Piątkowski) i Krakowie, w 1962 we Wrocławiu, w 1964 w Łodzi. W roku 1966 Prof. Tomasz Żuk organizuje Klinikę Ortopedii w Szczecinie w Pomorskiej Akademii Medycznej.

Twórcami powojennej ortopedii w Polsce byli lekarze Prof. Donad Tylman, Prof. Tomasz Żuk, Prof. Artur Dziak, Prof. Hlawaty, Prof. G. Wejsflog, Prof. Andrzej Wall, Prof. Andrzej Skwarcz. 

Powszechnie przyjętym symbolem ortopedii jest "drzewo Andry`ego". Symbol przyjął się z uwagi na fakt wprowadzenia przez Andry`ego terminu "ortopedia" i wydania dzieła w 1741 roku na okładce którego umieszczono skrzywione drzewo podparte prostym kijem.

STAW BARKOWY U PACJENTA PO UDARZE MÓZGU

Udar mózgu to choroba na którą zapadają co roku dziesiątki tysięcy  osób, w niektórych przypadkach powodując trwałe kalectwo, brak samodzielności a czasem nawet i śmierć. Ze względu na to, że udary jak i wylewy do mózgu występują tak często, musimy nauczyć się jak najskuteczniej eliminować jego skutki.  Jednym z wielu  problemów, z którym muszą borykać się osoby po przebytym udarze jest zwichnięcie stawu barkowego, ale żeby lepiej zrozumieć powód samego zwichnięcia  najpierw trzeba poznać jego budowę i mechanikę ruchu.

Bark jest strukturą składającą się z kompleksu trzech stawów:

• stawu ramiennego,
• stawu barkowo-obojczykowego,
• stawu mostkowo obojczykowego.   
• Dodatkowo wyróżnia się staw łopatkowo-żebrowy aczkolwiek nie jest on stawem anatomicznym ,lecz funkcjonalnym. Podczas zwichnięć barku najczęściej dochodzi do uszkodzenia stawu ramiennego. Tworzy go głowa kości ramiennej i wydrążenie stawowe łopatki.

Zwichnięcie to przemieszczenie się główki względem panewki stawowej powodujące zazwyczaj uszkodzenie struktur takich jak:  torebka stawowa, mięśnie, więzadła, nerwy oraz naczynia krwionośne.

Zwichnięcie objawia się:

• ostrym bólem,
• widocznym zniekształceniem struktury objętej dyslokacją,
• obrzękiem,
• zasinieniem,
• jeśli doszło dodatkowo do uszkodzenia nerwów może wystąpić mrowienie, pieczenie lub drętwienie,
• ograniczeniem zakresu ruchu.

W stawie ramiennym może dojść do dwóch rodzajów podwichnięć:

• przedniego, w którym to kość ramienna przemieszcza się do przodu i ku dołowi (występuje najczęściej),
• tylnego, gdzie kość ramienna przemieszcza się do tyłu.

Wyróżnia się również podział podwichnięć na:

• podwichnięcie w kierunku dolnym – kąt dolny łopatki rotuje się przyśrodkowo, a panewka jest ustawiona w kierunku dolnym,
• podwichnięcie w kierunku górnym – występuje zwiększone napięcie mięśnia naramiennego, głowa kości ramiennej zakleszcza się pomiędzy wyrostkiem barkowym a kruczym.

Zwichnięcie barku u osób z niedowładem bądź porażeniem połowiczym, spowodowanym przebytym udarem, wylewem jest istotnym problem, który znacznie utrudnia proces rehabilitacji, a w konsekwencji wydłuża okres powrotu do sprawności. Mięśnie stożka rotatorów są odpowiedzialne za stabilizacje głowy kości ramiennej względem panewki stawu ramiennego. Gdy mamy doczynienia z niedowładem lub porażeniem wiotkim, mięśnie nie są w stanie utrzymać fizjologicznej pozycji barku. Dochodzi do opadnięcia całej kończyny górnej ze względu na dzialanie sił grawitacji co powoduje rozciągnięcie torebki stawowej. Takie ustawienie jest niebezpieczne, zwiększa ryzyko zwichnięcia. Do częstych przyczyn omawianego schorzenia zalicza się: nieostrożna pielęgnacja, zmiana pozycji, przenoszenie Pacjenta oraz nieprawidłowe wykonywanie ćwiczeń przez rehabilitanta.

Aby zapobiec wyżej wymienionej przypadłości trzeba przede wszystkim pamiętać o prawidłowym ułożeniu kończyny górnej, które polega na niewielkim zgięciu i rotacji zewnętrznej barku oraz wysunięciu łopatki ku przodowi w leżeniu na plecach i podczas siedzenia. Następną wskazówką pomagającą  uniknąć zwichnięcia barku będzie nauka prawidłowego przenoszenia Pacjenta po przebytym udarze.

Należy pamiętać aby podczas podnoszenia, przesuwania czy też obracania chorego na bok chwycić go pod łopatki, a nie ciągnąć za chore ramię, dłoń. To samo tyczy się zabiegów pielęgnacyjnych i rehabilitacji.

Istnieje również tzw. mechanizm domykający polegający na ustawieniu odpowiedniej pozycji łopatki na klatce piersiowej (aktywnie utrzymywana) panewka stawowa skierowana jest brzusznie, dogłowowo i bocznie: podparcie głowy kości ramiennej od dołu. Jak również przez napięcie górnej części torebki i więzadeł głowa kości ramiennej utrzymywana jest w panewce.
Ze względu na to, że zwichnięcie barku u osób z przebytym udarem utrudnia proces rehabilitacji chorego i ma tendencje do nawrotów, ważne jest aby podczas codziennego usprawniania Pacjenta, pamiętać o wzmocnieniu mięśni stożka rotatorów i mięśni stabilizujących bark. Zaleca się także stosowanie specjalistycznego temblaka, dobranego Pacjentowi indywidualnie.

Jeżeli chodzi o przyczyny powstawania bolesnego barku do głównych zaliczamy:

• Uszkodzenie przez patologiczną biomechanikę w barku.
• Uraz np. przez nieprawidłowe chwytanie osoby drugiej.
• Przykurcze.
• Utrata mobilności kręgosłupa – szczególnie odcinka szyjnego.
• Patologia przedchorobowa.